Μια μικρή διαφορά
Έχω δείξει κάμποσες φορές από αυτή τη στήλη ότι κρύβεται απρόσμενη πολυπλοκότητα σε γλωσσικά φαινόμενα που εξ όψεως φαίνονται απλά και μάλλον αδιάφορα. Σκεφτείτε για παράδειγμα την ονοματική φράση ‘το καινούργιο το αμάξι’. Παρόμοιες ονοματικές φράσεις χρησιμοποιούμε καθημερινά. Φανταστείτε τώρα ότι κάποιος που μαθαίνει ελληνικά σας ρωτάει σε τι διαφέρει η φράση ‘το καινούργιο το αμάξι’ από τη φράση ‘το καινούργιο αμάξι’. Μια πρώτη πρόχειρη απάντηση θα ήταν «σε τίποτα». Πράγματι, συνήθως μπορεί να πει κανείς είτε το ένα, είτε το άλλο.
Τα πράγματα αρχίζουν όμως να γίνονται συνθετότερα όταν κοιτάξουμε τη σημασία και τη σειρά των λέξεων στις δύο φράσεις. Ας ξεκινήσουμε από τη σειρά των λέξεων: ενώ μπορούμε να πούμε είτε ‘[το καινούργιο το αμάξι] χάλασε’ είτε ‘[το αμάξι το καινούργιο] χάλασε’, μπορούμε να πούμε μόνο ‘[το καινούργιο αμάξι] χάλασε’ και με τίποτα ‘*[το αμάξι καινούργιο] χάλασε’. Συνεπώς, οι δύο τύποι ονοματικών φράσεων δεν μπορεί να είναι το ίδιο πράγμα. Φαίνεται ότι η παρουσία του δεύτερου άρθρου ‘το’ κατά κάποιον τρόπο απελευθερώνει τη σειρά των λέξεων, την κάνει πιο ευέλικτη –όχι όμως εντελώς ελεύθερη: δεν μπορούμε λ.χ. να πούμε ‘*[το αμάξι καινούργιο το πράσινο] χάλασε’.
Καινούργια αμάξια και ικανά στελέχη
Επιπλέον, η σημασία των δύο τύπων ονοματικών φράσεων μπορεί να είναι πολύ διαφορετική. Όταν λέμε ‘το καινούργιο αμάξι’, απλώς χαρακτηρίζουμε το αμάξι ως καινούργιο. Όταν όμως λέμε ‘το καινούργιο το αμάξι’ ή ‘το αμάξι το καινούργιο’, συνήθως εξυπακούεται ότι υπάρχουν δύο ή τρία αμάξια κι ότι εμείς θέλουμε να μιλήσουμε για το καινούργιο μόνο. Αντίστοιχα, λέγοντας ‘τα ικανά στελέχη της εταιρείας’, απλώς χαρακτηρίζουμε τα στελέχη, ενώ άμα πούμε ‘τα ικανά τα στελέχη της εταιρείας’, συνήθως ξεχωρίζουμε ένα υποσύνολο ικανών στελεχών, υπονοώντας ταυτόχρονα ότι στην εταιρεία υπάρχουν και άλλα, όχι τόσο ικανά στελέχη.
Προτού αποπειραθούμε να αναλύσουμε τη δομή και να εξερευνήσουμε την ερμηνεία κάθε τύπου ονοματικής φράσης, με ένα άρθρο ή με περισσότερα άρθρα, πρέπει πρώτα να δούμε κάποια επιπλέον στοιχεία. Κατ’ αρχήν, μπορούμε κάλλιστα να μιλήσουμε μόνο για τα ικανά στελέχη μιας εταιρείας ακόμα κι όταν χρησιμοποιούμε την ‘απλή’ ονοματική φράση, με μόνον ένα άρθρο, εάν τονίσουμε το επίθετο: ‘απέλυσαν [τα ΙΚΑΝΑ στελέχη]’ σημαίνει σχεδόν το ίδιο με το ‘απέλυσαν [τα ικανά τα στελέχη]’: και στις δυο περιπτώσεις τα μη ικανά στελέχη δεν απολύθηκαν. Επιπλέον, ακόμα και η δομή με τα δύο άρθρα πολλές φορές δεν είναι περιοριστική στην ερμηνεία της. Σκεφτείτε το εξής παράδειγμα: μόλις αγόρασα πρώτο μου και μοναδικό αυτοκίνητο, είναι καινούργιο και το καμαρώνω. Φανταστείτε ότι σχεδόν αμέσως χαλάει (π.χ. κάτι παθαίνουν τα ηλεκτρονικά του) και σας λέω «Μα, χάλασε [το καινούργιο το αμάξι]» ή «Μα, χάλασε [το αμάξι το καινούργιο]». Εδώ δεν ξεχωρίζω ένα καινούργιο αμάξι από άλλα παλιά, αφού έχω μόνον ένα, και το ξέρετε. Απλώς θέλω να δώσω έμφαση στο ότι το αυτοκίνητο είναι καινούργιο, οπότε δε θα περίμενε κανείς να πάθει βλάβη, και ούτω καθεξής.
Μια πρώτη γεύση
Τα παραπάνω είναι μια μικρή περιγραφή μόνο, αφού δεν αναλύσαμε καθόλου το φαινόμενο των ονοματικών φράσεων με πολλαπλά άρθρα, ούτε το συγκρίναμε με αντίστοιχα φαινόμενα σε άλλες γλώσσες, ούτε το αντιπαραβάλαμε με άλλες δομές της ελληνικής γλώσσας με τις οποίες σχετίζεται όπως «εσείς οι γυναίκες», «ο αετός το πουλί» ή «ο Σολωμός ο ποιητής». Τέλος δεν κοιτάξαμε καθόλου μικροδιαλεκτικές διαφορές: λ.χ. υπάρχουν ομιλητές για τους οποίους η προτιμώμενη ερμηνεία του ‘το καινούργιο το αμάξι’ διαφέρει από αυτή του ‘το αμάξι το καινούργιο’. Ταυτόχρονα όμως θέλω να πιστεύω ότι πήραμε μια γεύση της πολυπλοκότητας σχετικά απλών γλωσσικών δομών.
Και πάλι, το γενικότερο ερώτημα είναι πώς κατακτούμε στη νηπιακή μας ηλικία μια τόσο λεπτομερή και εξειδικευμένη υπόρρητη γνώση χωρίς διδασκαλία: η γραμματική δομή που είδαμε, αλλά και εκατοντάδες άλλες, δε διδάσκεται στο σχολείο ενώ ήδη τη χειρίζονται με ευκολία και αλάνθαστα παιδιά πέντε χρονών.
[Δημοσιεύτηκε στον κυριακάτικο Πολίτη της 14ης Φεβρουαρίου 2010]
