Σελίδες

3/8/08

Ανθρώπων έργα (και του Θωμά το μαγαζί)

Τύποι δανείων

Την προηγούμενη φορά μιλήσαμε για τον εσωτερικό δάνεισμό λέξεων από παλιότερες μορφές της γλώσσας μας, κυρίως από τις λόγιες μορφές της. Επίσης, είδαμε συνοπτικά κάποια κίνητρα πίσω από αυτή τη διαδικασία: η προσπάθεια να εκφράσουμε μονολεκτικά μια σύνθετη έννοια, η πρόθεση να προσδώσουμε στο κείμενό μας (προφορικό ή γραπτό) ένα ιδιαίτερο ύφος ή τόνο, η επιθυμία να εντυπωσιάσουμε επιδεικνύοντας την εξοικείωσή μας με τη λόγια παράδοση και, κατά συνέπεια, τις ιδέες και τα ιδεώδη της (κλασικής) ελληνικής καλλιέργειας.

Όμως, ο εσωτερικός δανεισμός δεν περιορίζεται στις λέξεις. Πολλές φορές οι ομιλητές δανειζόμαστε συντακτικά σχήματα από παλιότερες μορφές της γλώσσας μας, και πάλι από λόγιες μορφές πολλές φορές. Ένα παράδειγμα δανεισμού ενός συντακτικού σχήματος από τη λόγια παράδοσή μας είναι και αυτό της πρόταξης της γενικής, ιδίως σε τίτλους εφημερίδων, βιβλίων, δίσκων κτλ. (π.χ. ‘ανθρώπων έργα’) και επωνυμίες επιχειρήσεων (π.χ. ‘Ευθαλίας γεύσεις’). Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούμε ότι έχουν αυξηθεί οι περιπτώσεις εμφάνισης αυτού του σχήματος. Έχει σχεδόν γίνει μόδα.

Η θέση της γενικής

Ας δούμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Στα Νέα Ελληνικά μια φράση σε γενική, π.χ. ‘του Θωμά’, κανονικά ακολουθεί το ουσιαστικό: ‘το μαγαζί του Θωμά’, ‘κρασί Λήμνου’, ‘πράξη βίας’, ‘λάδι ελιάς’. Βεβαίως, σε περιπτώσεις όπως ‘του Θωμά το μαγαζί’, μπορούμε να έχουμε μια φράση σε γενική (όπως ‘του Θωμά’) μπροστά από το άρθρο, για λόγους έμφασης. Δεν μπορούμε, στα Νέα Ελληνικά, να πούμε κάτι σαν και το αντιγραμματικό ‘*το του Θωμά μαγαζί’, να βάλουμε δηλαδή τη φράση σε γενική μετά το άρθρο. Παράλληλα, τα ‘*Λήμνου κρασί’, ‘*βίας πράξη’ και ‘*ελιάς λάδι’ ακούγονται πάρα πολύ αλλόκοτα, αν όχι εντελώς αντιγραμματικά.

Πώς συμβιβάζεται η παραπάνω σύντομη περιγραφή με την ύπαρξη και την αυξανόμενη εμφάνιση της πρόταξης της γενικής σε φράσεις όπως ‘ανθρώπων έργα’, ‘Ευθαλίας γεύσης’, ‘οίνου μέλαθρον’, ‘Ιωνίας μνήμες’, ‘αγάπης έργο’, και ούτω καθεξής;

Ιστορικά, το φαινόμενο μπορεί να περιγραφεί κάπως έτσι: πάντα υπήρχανε στα Νέα Ελληνικά στερεοτυπικές εκφράσεις με προτεταγμένη τη γενική, ‘Ιλίου Μέλαθρον’, ‘χαράς ευαγγέλια’ κτλ., δανεισμένες από την αρχαία και την Κοινή των ευαγγελίων αντίστοιχα. Η παραγωγή καινούργιων, πρωτότυπων εκφράσεων – όπως αυτές που σταχυολόγησα πρόχειρα πιο πάνω – άρχισε πολύ πρόσφατα, στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Αυτό πιθανότατα σηματοδοτεί ότι περάσαμε από τον δανεισμό μεμονωμένων εκφράσεων (π.χ. ‘χαράς ευαγγέλια’) της λόγιας παράδοσης στον δανεισμό του ίδιου του συντακτικού σχήματος, ώστε μπορούμε πια να παράγουμε καινούργιες φράσεις με τη γενική προτεταγμένη, όπως ‘παιδιών παράδεισος’ (όνομα νηπιαγωγείου).

Πώς να δανειστείτε ένα ‘σχήμα’

Τα παραπάνω μάς οδηγούνε μοιραία στην ερώτηση πώς γίνεται να δανειστεί μια γλώσσα ένα συντακτικό σχήμα, έναν κανόνα δομής δηλαδή, από παλιότερες μορφές της ή από μια διαφορετική γλώσσα.

Πρώτα-πρώτα ο συντακτικός δανεισμός είναι γενικά πιο δύσκολος από τον δανεισμό λέξεων. Μπορώ να εισαγάγω τη λέξη ‘click’ της αγγλικής στα ελληνικά πολύ ευκολότερα απ’ ό,τι τις προθέσεις της, το πώς σχηματίζει ερωτήσεις ή το απαρέμφατό της. Αυτό συμβαίνει επειδή ο συντακτικός δανεισμός προϋποθέτει ότι η γλωσσική ποικιλία που θα λάβει το δάνειο (η ‘δανειολήπτρια’, ας πούμε) ήδη διαθέτει κάποια ομόλογη δομή ώστε να μπορέσει να ‘εισπράξει’ το δάνειο.

Επιστρέφοντας σε παραδείγματα όπως το ‘ανθρώπων έργα’, παρατηρήστε τα εξής: εάν η Νέα Ελληνική δεν επέτρεπε καθόλου να προηγούνται οι φράσεις σε γενική (όπως λ.χ. συμβαίνει στα ιταλικά), τότε ο δανεισμός του σχήματος που παράγει όλες αυτές τις προτεταγμένες γενικές μάλλον θα ήταν αδύνατος. Είδαμε όμως στην αρχή ότι μπορούμε να προτάξουμε τη φράση σε γενική πριν το άρθρο και από ‘το μαγαζί του Θωμά’ να έχουμε ‘του Θωμά το μαγαζί’. Αυτή τη δυνατότητα χρησιμοποιούμε όταν παράγουμε φράσεις όπως ‘ανθρώπων έργα’, ‘οίνου μέλαθρον’, ‘παιδιών παράδεισος’, ‘αγάπης έργο’, κτλ. Επίσης, δε μιλάμε για απλό αναλογικό σχηματισμό, αλλά για αξιοποίηση του ήδη υπάρχοντος κανόνα της Νέας Ελληνικής μαζί με τους όποιους περιορισμούς τον διέπουν. Έτσι, εάν θα θέλατε να δώσετε μια νεοελληνική ονομασία σε μαγαζί σας και θα θέλατε κάτι σαν ‘*των φίλων εστία’ ή (ακόμα χειρότερα) ‘*η φίλων εστία’, θα σας απέτρεπα.

[Δημοσιεύτηκε στον κυριακάτικο Πολίτη της 3ης Αυγούστου 2008]