Ο Γιάννης Χάρης αρθρογραφεί εδώ και πάρα πολλά χρόνια για γλωσσικά θέματα και ενδέχεται να είναι ο οξυδερκέστερος παρατηρητής και αναλυτής τους ανάμεσα σε όσους καταπιάνονται με τη γλώσσα στον ελληνικό τύπο. Η προσοχή και η ακρίβεια στις περιγραφές του συνοδεύονται πολύ συχνά από συναρπαστική απλότητα αλλά και από πετυχημένη εκλαΐκευση των ευρημάτων της γλωσσικής επιστήμης. Πολλά κείμενά του αποτελούν παραδείγματα του πώς πρέπει να προσεγγίζουμε γενικά τη γλώσσα και τα γλωσσικά ζητήματα: χωρίς να προσκυνούμε τις προκαταλήψεις μας και προσπαθώντας να είμαστε περισσότερο φιλοπερίεργοι παρά επικριτικοί – όπως τονίζει στο διαδικτυακό Language Log ο Mark Liberman.
Ο Γ. Χάρης έχει ασχοληθεί επανειλημμένα στα κείμενά του στην εφημερίδα τα Νέα με τις αρχαϊστικές τάσεις στη σύγχρονη χρήση της ελληνικής. Παραθέτει πλήθος παραδειγμάτων, σταχυολογημένων με υπομονή και επιμέλεια: αρχαϊστικών γραμματικών τύπων και λέξεων όπως «του πολυπραγμονήσαντος» και «επιλαγχάνουν», νεοαρχαϊσμών όπως «αρνείτο», τη γενίκευση χρήσης ρημάτων όπως το ‘λαμβάνω’ και, ακόμα, σόλοικες συντάξεις με γενική ρημάτων όπως ‘διαφεύγω’ ή ‘μετέρχομαι’ (δηλαδή για τη μόδα του, λ.χ., «διαφεύγω της σύλληψης» αντί «διαφεύγω τη σύλληψη»).
Ο Χάρης ορθώς επισημαίνει τα παραπάνω παραδείγματα και τα όμοιά τους ως περιπτώσεις υπερδιόρθωσης, της παραγωγής και χρήσης δηλαδή καινοπαγών τύπων που μοιάζουν πιο σωστοί – κι ας είναι αρκετές φορές αδόκιμοι ή και αντιγραμματικοί. Η υπερδιόρθωση είναι η διαδικασία που δίνει τα ‘αποδέκτηκε’, ‘παιγνίδια’, ‘αβάστακτος’ και ‘ελέγκτηκε’ στην Κοινή Νεοελληνική της Κύπρου (‘Περί Γλώσσας’ της 22ης Ιουλίου 2007), ενώ στο παρελθόν μάς έδωσε τις γνωστές ελληνικούρες αλλά και την προφορά των νι-δέλτα ως ‘νδ’ αντί για ‘nd’, η οποία με τη σειρά της μας εξανάγκασε να ξαναορθογραφήσουμε τις λέξεις ‘άνδρας’ και ‘δένδρο’ ως ‘άντρας’ και ‘δέντρο’ – ώστε να αποδίδεται η παλιότερη και ‘λαϊκότερη’ προφορά τους...
Η εξήγηση του φαινομένου
Πώς ερμηνεύεται όμως αυτό το κύμα υπερδιόρθωσης; Ο Γ. Χάρης σε άρθρο του της 18ης Οκτωβρίου εκφράζει τη γνώμη ότι η χρήση γραμματικών αρχαϊσμών (π.χ. ‘εσχηκότες’) και εξαρχαϊσμών (π.χ. ‘του πλέκειν’) καθώς και η εντατική χρήση σπάνιων λόγιων λέξεων (π.χ. ‘οψέποτε’ ή ‘κρύβδην’) αποτελούν συμπτώματα «απαξίωσης της [δημοτικής] γλώσσας» και της παλινόρθωσης μιας νεοσυντηρητικής ιδεολογίας.
Αυτή η γνώμη σίγουρα έχει βάση: πολλές υπερδιορθωτικές τάσεις είναι κοινωνιογλωσσικού χαρακτήρα, συνέπεια συνειδητής στροφής προς τη λόγια γλώσσα. Ωστόσο, δεν αρκούν η επίδειξη λογιότητας και ο νεοσυντηρητισμός για να εξηγήσουν πλήρως το φαινόμενο. Λόγου χάρη, ο Θ. Μωυσιάδης, που στο μπλογκ του Linguarium καταπιάνεται με το ίδιο πάνω-κάτω ζήτημα, επισημαίνει καίρια τη λειτουργική ευκολία του να χρησιμοποιούμε εξαρχαϊσμένους ρηματικούς τύπους στον παρατατικό όπως λ.χ. ‘διερωτώντο’ (πλάι στο ‘αναρωτιόνταν’) ή ‘αφορμώντο’ (αντί για ‘αφορμούνταν’ ή αντί για τις υπό στιγματισμό διαλεκτικές παραλλαγές του).
Έτσι, χωρίς να αρνείται κανείς ότι η χρήση λόγιου και εξαρχαϊσμένου λόγου μπορεί να είναι ένας τρόπος απλώς να κάνουμε φιγούρα (δείτε κι όσα έγραφα στις 22 Ιουνίου, άλλωστε), δεν αποτελούν όλες οι περιπτώσεις (εξ)αρχαϊσμού τσαλίμια και δεν έχουν απαραίτητα ιδεολογικό χαρακτήρα: κάποιες φορές, ένας τύπος σαν το ‘ετίθετο’ είναι η εύκολη λύση που συμπληρώνει ένα μορφολογικό κενό.
Ο αρχαϊσμός ως δανεισμός
Τέλος, ο Γ. Χάρης στο παραπάνω άρθρο κάνει μια έκκληση:
Αν δηλαδή αποφασίσει η γλωσσική κοινότητα να μιλάει ακόμα και σκέτη καθαρεύουσα ή έστω ένα αρχαΐζον υβριδικό γλωσσικό ιδίωμα, ας μιλάει καθαρεύουσα: να το ξέρουμε όμως ότι πρόκειται για καθαρεύουσα.Νομίζω όμως ότι το απόσπασμα περιέχει δύο παρανοήσεις. Κατ’ αρχήν η γλωσσική κοινότητα δεν πρόκειται να ‘αποφασίσει’ να χρησιμοποιεί τη μια ή την άλλη ποικιλία συνειδητά, κάτι τέτοιο συμβαίνει σπανιότατα. Επίσης, η εισαγωγή και κατασκευή λογίων και (νεο)αρχαϊζόντων τύπων στη σύγχρονη ελληνική έχει τελικά τον χαρακτήρα δανεισμού, όπως είδαμε και πάλι από αυτήν εδώ τη στήλη στις 22 Ιουνίου και στις 3 Αυγούστου. Ο δανεισμός όμως έχει ποικίλα κίνητρα και λειτουργίες. Για παράδειγμα, αν παρατηρούνταν μαζικός δανεισμός λ.χ. από την αγγλική, θα είχε άραγε νόημα μια έκκληση να ζητάμε να ανασχεθεί αυτός ο δανεισμός αυτός, εκτός και αν – αντίστοιχα – ‘ξέρουμε ότι μιλάμε αγγλικά’;
Γενικότερα, η γλωσσική αλλαγή, όποιες κι αν είναι οι εκάστοτε αφορμές της και όποια κι αν είναι η «κατεύθυνσή» της, δεν αποτελεί μια διαδικασία αντικατάστασης μιας ξεκάθαρα περι(γε)γραμμένης ποικιλίας (λ.χ. «κοινή νεοελληνική») από μια άλλη (λ.χ. «αρχαΐζουσα κοινή νεοελληνική»), παρά μια διεργασία με εξωτερικές-κοινωνικοϊδεολογικές όσο και εσωτερικές-ενδογλωσσικές αιτίες.
[Δημοσιεύτηκε στον κυριακάτικο Πολίτη της 2ης Νοεμβρίου 2008]
