Ποια η σημασία των ανθρωπιστικών επιστημών σήμερα;
Θα γίνω κάπως ωμός: θεωρώ στοιχειώδες ότι φαινόμενα όπως η επέλαση της απροκάλυπτης βαρβαρότητας στο πολιτικό πεδίο, η αποσύνθεση του κοινωνικού ιστού, ο νεοπουριτανισμός κι η μισαλλοδοξία καθώς και η επικράτηση μιας πείσμονος σκοταδιστικής στάσης απέναντι σε οτιδήποτε προέρχεται από την επιστήμη συσχετίζονται με την απαξίωση και με τον παραγκωνισμό των ανθρωπιστικών σπουδών μετά τη δεκαετία του 70.
Θα φέρω ένα κάπως εξόφθαλμο παράδειγμα: βρισκόμαστε πλέον σε μία κατάσταση κατά την οποία πρέπει να εξηγούμε, και μάλιστα με επιχειρήματα, ότι ο ρατσισμός και ο φασισμός δεν εμπίπτουν μέσα στο φάσμα του αποδεκτού δημόσιου διαλόγου – ακριβώς γιατί αποτελούν άρνηση του. Αυτό είναι κάτι με το οποίο πρέπει να ασχολούμαστε πλέον, κάτι που μετά το 1945 δεν ήταν αναγκαίο. Πρέπει δηλαδή να εξηγούμε τα αυτονόητα, ακριβώς επειδή η απήχηση και η συμμετοχή των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών στον δημόσιο λόγο έχει περισταλεί τραγικά.
Ποιες προκλήσεις αντιμετωπίζουν;
Το βασικό πρόβλημα είναι το συστηματικό κλείσιμο των σχολών Ανθρωπιστικών Σπουδών ανά τον κόσμο, ακριβώς επειδή δεν παράγουν μόνο στελέχη επιχειρήσεων, αλλά μορφώνουν ανθρώπους οι οποίοι μπορεί μεν τελικά να κάνουν κάποιο άλλο επάγγελμα, όμως θα έχουν ήδη θεμελιώσει εντός τους βασικές αρχές στοχασμού, αμφισβήτησης και κριτικής σκέψης αλλά και ανθρώπους που θα έχουν έρθει σε επαφή με την Ομορφιά και με την ανθρώπινη δημιουργικότητα και ποικιλότητα. Στον κόσμο που ζούμε όλα αυτά θεωρούνται άχρηστα – η βαρβαρότητα, για την οποία μιλάγαμε πιο πάνω.
Είναι ενδιαφέρον πάντως ότι οι ανθρωπιστικές σπουδές μοιράζονται με την θεωρητική φυσική, όχι βεβαίως τις μεθόδους ή πολύ περισσότερο το γνωστικό αντικείμενο, αλλά το ότι δεν είναι ποτέ εδώ και τώρα προφανείς οι εφαρμογές τους. Θα φέρω ένα παράδειγμα έξω από την επιστήμη μου: πρόπερσι διάβασα τη Διαλεκτική του Διαφωτισμού των Αντόρνο και Χορκχάιμερ, για να συνειδητοποιήσω ότι πρόκειται ακριβώς για έργο που χρειάζεται να έχουμε ως αφετηρία ώστε να κατανοήσουμε την κατάσταση του κόσμου μας τον 21ο αιώνα… Βεβαίως, όπως και στις δημοσιεύσεις της θεωρητικής φυσικής, δεν έχει κανείς απαίτηση να πιάσει ο απλός κόσμος να διαβάσει Αντόρνο (είναι και δύσκολος), ωστόσο η αποστολή των ανθρωπιστικών σπουδών είναι ακριβώς να φωτίσει τελικά και να πλαισιώσει τις πιθανές απαντήσεις σε ερωτήματα που μας αφορούν όλους – και εδώ μπορεί ο καθένας μας να κάνει τα δικά του ερωτήματα.
Πού εστιάζεται η έρευνά σας και πώς μπορούμε να κατανοήσουμε τον κόσμο μας μέσα και από το ερευνητικό σας αντικείμενο;
Ασχολούμαι με την γλωσσολογία, η οποία είναι η επιστημονική μελέτη της γλώσσας σε κάθε της έκφανση. Γλωσσολογία είναι η σπουδή του πώς η γλώσσα σχετίζεται με οτιδήποτε άλλο έχει να κάνει με την ανθρώπινη εμπειρία: από την ιστορία, τη νόηση, την ανάπτυξη μέχρι τα νομικά, την πολιτική και τις κοινωνικές σχέσεις.
Εγώ πιο συγκεκριμένα είμαι θεωρητικός γλωσσολόγος. Η θεωρητική γλωσσολογία μελετάει τη γλώσσα καθαυτή, ως φαινόμενο, και έχει αποστολή να την περιγράψει και να την ερμηνεύσει. Η θεωρητική γλωσσολογία ρωτάει τι είναι γλώσσα και πώς λειτουργεί. Από αυτή την άποψη, η θεωρητική γλωσσολογία πρέπει πρώτα πρώτα να ορίσει τη γλώσσα με ακρίβεια κι αυστηρότητα και να την ξεχωρίσει π.χ. από τον λόγο.
Γλώσσα λοιπόν είναι οι λέξεις και οι κανόνες της νοητικής γραμματικής, το γλωσσικό σύστημα, ενώ λόγος είναι ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για να υπηρετήσουμε τη σκέψη, ταυτόχρονα εκφράζοντάς την και διαμορφώνοντάς την. Λόγος είναι η χρήση της γλώσσας στην υπηρεσία του νοήματος: η παραγωγή γραπτών και προφορικών κειμένων τελικά.
Μία σημαντική διάσταση της έρευνάς σας και η σημασία της.
Η ίδια η γλώσσα ως φαινόμενο είναι συναρπαστική, απλώς δεν μας κάνει πάντοτε πολλή εντύπωση γιατί είμαστε βουτηγμένοι μέσα της. Σκεφτείτε ότι συστήματα επικοινωνίας έχουν όλοι μα όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί: από τα βακτήρια και τους μύκητες μέχρι τα δελφίνια και τους χιμπατζήδες. Γλώσσα όμως έχουμε μόνον οι άνθρωποι. Άρα γλώσσα δεν είναι η επικοινωνία και σίγουρα η επικοινωνία δεν περιορίζεται στη γλωσσική επικοινωνία: όσοι κι όσες έχουμε χρησιμοποιήσει εμότζι ή απλώς έχουμε χειρονομήσει θυμωμένοι το ξέρουμε καλά.
Επίσης η γλώσσα δεν ταυτίζεται με τη συμβολική σκέψη. Για παράδειγμα, το ότι ο πράσινος σταυρός σημαίνει φαρμακείο δεν έχει τίποτα να κάνει με τη γλώσσα: αποτελεί καθαρά κοινωνική και πολιτισμική σύμβαση, όπως π.χ. το χρήμα, αφού ο πράσινος σταυρός δεν σηματοδοτεί τόπο χριστιανικής λατρείας, ενώ ταυτόχρονα το συγκεκριμένο σύμβολο δεν χρησιμοποιείται παγκοσμίως σε ταμπέλες φαρμακείων. Κατά πόσο ζώα όπως οι χιμπατζήδες, οι μπονόμπο ή τα δελφίνια διαθέτουν κάποιου είδους συμβολική σκέψη δεν το γνωρίζουμε. Σίγουρα πάντως δεν διαθέτουν γλώσσα.
Το βασικό γνώρισμα της γλώσσας είναι η συνδυαστικότητα που δημιουργεί γραμματικές δομές.
Να διευκρινίσω. Τα σύμβολα είναι αυθαίρετα όπως και οι συνδυασμοί τους, για παράδειγμα: πράσινος σταυρός = φαρμακείο, κόκκινος σταυρός = Ερυθρός Σταυρός, μπλε σταυρός = ιατρείο ή νοσοκομείο (αν κι όχι απαραίτητα). Η γλώσσα δεν λειτουργεί έτσι όμως. Η φράση «πράσινος παπαγάλος» σημαίνει κάτι που είναι παπαγάλος κι είναι πράσινο· η φράση «κόκκινος παπαγάλος» σημαίνει κάτι που είναι παπαγάλος κι είναι κόκκινο· η φράση «μπλε παπαγάλος» σημαίνει κάτι που είναι παπαγάλος κι είναι μπλε – και πάει λέγοντας.
Αυτή ακριβώς η συνδυαστική λειτουργία της γλώσσας μάς δίνει τη δυνατότητα να σχηματίσουμε άπειρες προτάσεις, κάθε μία από τις οποίες κατά κανόνα διατυπώνει μια εντελώς διαφορετική σκέψη. Αυτή λοιπόν είναι η ιδιομορφία της γλώσσας, η νοητική γραμματική, που καθιστά τη γλώσσα ανθρώπινο προνόμιο και απελευθερώνει τη δημιουργικότητα της ανθρώπινης σκέψης.
