Πολλοί από εμάς γνωρίζουμε, ή τουλάχιστον έχουμε ακουστά, ότι σε πολλά μέρη του κόσμου υπάρχουν γλωσσικές ποικιλίες (διαλέκτοι και γλώσσες δηλαδή) οι οποίες υφίστανται διωγμό από το επίσημο κράτος ή οι οποίες είναι στιγματισμένες από την τοπική κοινωνία. Αυτό που διαφεύγει από τους περισσότερούς μας είναι ότι υπάρχει μια ολόκληρη κατηγορία γλωσσών που βρίσκεται υπό διωγμό, ακόμα και από εκπαιδευτικούς και παιδαγωγούς σε κάποιες ατυχείς περιπτώσεις, μια ολόκληρη κατηγορία γλωσσών που μέχρι πρόσφατα δεν θεωρούνταν καν γλώσσες, παρά αδέξιες και χονδροειδείς παντομίμες, συμπιλήματα χειρονομιών με αποστολή τη μεταγραφή των ομιλουμένων γλωσσών – κάτι σαν τα σήματα Μορς δηλαδή.
Αναφέρομαι φυσικά στις νοηματικές γλώσσες, τις γλώσσες που χρησιμοποιούν οι κοινότητες των κωφών – και όχι ΄κωφαλάλων’, αφού μόνον άλαλοι δε χρειάζεται να παραμένουν οι κωφοί. Οι νοηματικές γλώσσες δεν είναι, όπως η γραφή ή τα σήματα Μορς, άλλος ένας τρόπος να αποδώσουμε τις ομιλούμενες γλώσσες, μάλιστα σχετίζονται ελάχιστα με τις γλώσσες που ομιλούνται σε έναν τόπο. Στην πραγματικότητα, οι νοηματικές γλώσσες είναι φυσικές γλώσσες οι οποίες διαφέρουν από τις ομιλούμενες γλώσσες, όπως τα ισπανικά ή τα ρώσικα λόγου χάρη, κατά ένα μόνο χαρακτηριστικό: ενώ οι ομιλούμενες γλώσσες χρησιμοποιούν τη λεγόμενη «φθογγοακουστική τροπικότητα», τις προφέρουμε δια της αναπνευστικής οδού και τις ακούμε δηλαδή, οι νοηματικές γλώσσες χρησιμοποιούν την «οπτικοχωρική τροπικότητα», τις βλέπουμε και τις νοηματίζουμε με τα χέρια και το πρόσωπο δηλαδή. Η γραμματική οργάνωση των νοηματικών γλωσσών είναι η ίδια, και άρα εξίσου πλήρης και πολύπλοκη, με αυτήν των ομιλουμένων. Επιπλέον, ομιλούμενες και νοηματικές γλώσσες εδράζονται νευρολογικά στις ίδιες περιοχές του εγκεφάλου, ενώ και οι δύο κατηγορίες κατακτώνται από τα βρέφη μέσω της ίδιας αναπτυξιακής πορείας κατά τη διάρκεια της κρίσιμης περιόδου μεταξύ 0 και 4 ετών. Τέλος, ποίηση, θέατρο και λογοτεχνία δημιουργούνται και μεταφράζονται σε νοηματικές γλώσσες ανά τον κόσμο.
Αν και τα παραπάνω είναι πια αυτονόητα για τη συντριπτική πλειοψηφία των ειδικών και αποτελούν κοινό τόπο στις γλωσσικές επιστήμες, η πρώτη επιστημονική δημοσίευση που διατύπωσε ξεκάθαρα το γεγονός ότι οι νοηματικές γλώσσες είναι πλήρεις φυσικές γλώσσες, και όχι ατελείς χειρονομικές μεταγραφές ομιλουμένων γλωσσών, ήρθε μόλις το 1960 και ανήκει στον William Stokoe. Από το 1960 έως σήμερα η έρευνα στις νοηματικές γλώσσες έχει κάνει άλματα καλύπτοντας πολύ έδαφος. Η έρευνα αυτή όχι μόνο μας έχει φανερώσει πολλά και θαυμαστά για τη δομή των νοηματικών γλωσσών αλλά επιπλέον μας έχει αποκαλύψει πόσο ίδιες είναι με τις ομιλούμενες γλώσσες στην ουσία τους. Επιπλέον, μελετώντας τις νοηματικές γλώσσες, οι γλωσσολόγοι και οι ψυχολόγοι κατάφεραν να προχωρήσουν σε πολύ σημαντικές ανακαλύψεις που αφορούν τη φύση της ανθρώπινης γλώσσας εν γένει καθώς και να εμπλουτίσουν τη συζήτηση γύρω από αυτή με τρόπους δυσθεώρητους εάν μέναμε προσηλωμένοι μόνο στη μελέτη των ομιλουμένων γλωσσών.
Γιατί όμως οι νοηματικές γλώσσες υφίσταντο και υφίστανται τέτοιο διωγμό, σε σημείο μάλιστα που να μην αναγνωρίζονται ως γλώσσες; Η απάντηση είναι σχετικά απλή: αναλογιστείτε ότι μία γλώσσα είναι τόσο ‘ισχυρή’ όσο και οι ομιλητές της, άλλωστε γι’ αυτό και η γλώσσα των Ηνωμένων Πολιτειών απολαμβάνει το σχετικό κύρος και διάδοση στην εποχή μας. Φανταστείτε τώρα λοιπόν την ‘αδυναμία’ των νοηματικών γλωσσών, οι χρήστες των οποίων είναι συνήθως οι κωφοί, άρα άνθρωποι με περιορισμένα μέσα και περιορισμένη ισχύ, μία ομάδα εις βάρος της οποίας αφθονούσαν και αφθονούν οι διακρίσεις, η περιθωριοποίηση και – πολλές φορές – η ωμή καταπίεση. Ωστόσο, δεν είχαν παντού έτσι τα πράγματα. Για παράδειγμα, στο βιβλίο της N.E. Groce ‘Everybody here spoke sign language’ διαβάζουμε πώς στην κωμόπολη Chilmark στο Martha’s Vineyard, ένα νησί έξω από τη Βοστώνη, όλος ο ακούων πληθυσμός ήτανε για περίπου τρεις αιώνες δίγλωσσος μεταξύ μιας ομιλουμένης (της ντόπιας αγγλικής διαλέκτου) και της ντόπιας νοηματικής γλώσσας. Αυτό εν πολλοίς οφειλόταν στο κύρος, την κοινωνική ενσωμάτωση και την οικονομική επιφάνεια της εκεί πολυάριθμης κοινότητας των κωφών, αφού το Martha’s Vineyard ήταν σχετικά απομονωμένο από τον έξω κόσμο – αν και δημοφιλής τουριστικός προορισμός σήμερα.
Οι συνθήκες για τις πολυάριθμες νοηματικές γλώσσες ανά τον κόσμο φαίνονται να βελτιώνονται ενώ η εκπαίδευση των κωφών σε αυτές, στις γλώσσες δηλαδή τις οποίες μπορούν να κατακτήσουν και να χρησιμοποιούν με φυσικό τρόπο, κερδίζει έδαφος σιγά σιγά. Σε πολλά μέρη του κόσμου τα πράγματα έχουνε προοδεύσει σημαντικά από τον καιρό που οι κωφοί μαθητές τιμωρούνταν αυστηρά από τους δασκάλους τους όταν χρησιμοποιούσαν νοηματική μέσα στα ειδικά σχολεία όπου φοιτούσαν, κυρίως την ώρα των διαλειμμάτων. Θα αναφέρω δύο κοντινά μας παραδείγματα του πώς αλλάζουν τα πράγματα. Στην Ελλάδα η καλλιέργεια της ελληνικής νοηματικής γνωρίζει πρωτοφανή άνθηση, κάτι που εν πολλοίς ενίσχυσε και η επίσημη θέσπιση της χρήσης της στην εκπαίδευση των κωφών με τον ιστορικό νόμο 2817 του 2000. Λίγο αργότερα, το 2002, η κοινή γνώμη στην Ελλάδα είχε την ευκαιρία κατ’ αρχάς να πληροφορηθεί την ύπαρξη της ελληνικής νοηματικής, επίσης να ανασκευάσει κάποιους μύθους σχετικά με αυτήν και – κυρίως – να δει στην πράξη ζωντανούς καθημερινούς ανθρώπους να νοηματίζουν για τα προβλήματα, τις εμπειρίες και τις χαρές τους στο βραβευμένο ντοκυμαντέρ της Λουκίας Ρικάκη ‘Λόγια της Σιωπής’ – τον τίτλο του οποίου δανείστηκα για το σημερινό άρθρο. Η εν λόγω ταινία, γυρισμένη χωρίς πατερναλισμό και ρητορείες, πιστεύω πως συνέβαλε σημαντικά στο να αλλάξει η στάση της κοινής γνώμης στην Ελλάδα όχι μόνον απέναντι στις νοηματικές γλώσσες αλλά και απέναντι στην κοινότητα των Ελλήνων κωφών, λόγω και της επιτυχίας της. Στην Κύπρο τώρα, και αναφέροντας ένα οικειότερό μου παράδειγμα, η Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Σπουδών του Cyprus College ξεκίνησε πιλοτικά μαθήματα νοηματικής το προηγούμενο ακαδημαϊκό έτος υπό την κυρία Κυπρούλα Μακρή, καθηγήτρια και διερμηνέα νοηματικής. Το ενδιαφέρον και η ανταπόκριση του κοινού υπήρξαν τόσο σημαντικά, ώστε φέτος διερευνώνται τρόποι να συστηματοποιήσουμε και να επεκτείνουμε περαιτέρω αυτά τα μαθήματα στο Κολλέγιό μας.
Κλείνοντας με κάποιες πιο προσωπικές σκέψεις, η αποκατάσταση των νοηματικών γλωσσών από γλωσσολόγους, παιδαγωγούς και ψυχολόγους καθώς και η συστηματική τους μελέτη και η έρευνα της φύσης τους τα τελευταία 40 χρόνια πέτυχε δύο κεφαλαιώδη: εμβάθυνε την κατανόηση της ανθρώπινης γλώσσας ως φαινομένου και – κυρίως – έδωσε το έναυσμα και επιστημονική στήριξη ώστε εκατοντάδες γλώσσες να βγούνε από το κοινωνικό περιθώριο και, αναπόφευκτα, να αποκατασταθεί εν μέρει η αξιοπρέπεια όσων τις νοηματίζουν. Αυτό νομίζω πως δεν είναι μικρό πράγμα.
[Δημοσιεύτηκε στον κυριακάτικο Πολίτη της 3ης Σεπτεμβρίου 2006]
