Στις ρετρό ταινίες με προϊστορικούς ανθρώπους, αυτές με τα λαστιχένια τέρατα και τα ζωγραφισμένα τοπία, υπάρχουν τουλάχιστον δύο πράγματα που τραβούν την προσοχή: πρώτον, οι άνθρωποι συνυπάρχουν με τους δεινόσαυρους. Παρότι ο τελευταίος δεινόσαυρος έβγαλε την τελευταία του σπαρακτική κραυγή εκατομμύρια χρόνια προτού εμφανιστεί το πρώτο ανθρωποειδές, δε θα ασχοληθούμε εδώ με αυτό το θέμα. Το δεύτερο που μας τραβάει την προσοχή είναι πως οι κινηματογραφικοί προϊστορικοί άνθρωποι επικοινωνούν μεταξύ τους είτε με άναρθρες κραυγές είτε χρησιμοποιώντας ένα περιορισμένο ρεπερτόριο αρθρωμένων εκφωνημάτων, συνήθως δισύλλαβων, όπως «ούγκα-μπούγκα». Δεδομένου πως οι αρχαιότερες γλωσσικές μαρτυρίες που έχουνε φτάσει έως εμάς είναι μαρτυρίες γραμματικά πολύπλοκων γλωσσών με πλούσιο λεξιλόγιο – όπως όλες οι σύγχρονες γλώσσες – αναρωτιέται κανείς: «από πού προήλθε η ανθρώπινη γλώσσα;»
Πρώτα απ’ όλα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι πολύ σημαντικό. Όταν λέμε ‘γλώσσα’, υπενθυμίζω ότι εννοούμε τις λέξεις και τους γραμματικούς κανόνες που τις διέπουν. Όταν λέμε ‘γλώσσα’, δεν εννοούμε επικοινωνία. Το ότι χρησιμοποιούμε τη γλώσσα (και) για να επικοινωνήσουμε, δε σημαίνει πως αυτά τα δύο, γλώσσα και επικοινωνία, ταυτίζονται. Μπορούμε να επικοινωνήσουμε με τη γλώσσα αλλά και με μορφασμούς, με χειρονομίες, με το τι φοράμε, με τις εκφράσεις του προσώπου μας, με το πώς στεκόμαστε, με τον τόνο της φωνής μας, με σφυρίγματα, με σχεδιαγράμματα, με χάρτες, με εικόνες, με σήματα της τροχαίας κλπ. Πολλές φορές μάλιστα η γλώσσα δεν είναι ο καταλληλότερος τρόπος επικοινωνίας, όχι μόνον όταν δε «βρίσκουμε λόγια» αλλά και σε πιο καθημερινές συγκυρίες. Λόγου χάρη, όταν πηγαίνουμε στον χασάπη, συνήθως είναι ευκολότερο να δείξουμε με το χέρι το κομμάτι που θέλουμε για σούβλα, παρά να το περιγράψουμε...
Κρατώντας στον νου μας πως ‘επικοινωνία’ και ‘γλώσσα’ είναι δύο διαφορετικές οντότητες, μπορούμε και να αντιληφθούμε πιο ξεκάθαρα το γεγονός ότι γλώσσα (δηλαδή λέξεις + γραμματικούς κανόνες) έχουνε μόνον οι άνθρωποι και κανένα ζώο. Ακόμη και τα πιο έξυπνα ζώα στερούνται γλώσσας. Σκεφτείτε εν προκειμένω το εξής: οι άνθρωποι τείνουμε να μιλάμε στα κατοικίδιά μας, ιδίως σε γάτες και σε σκύλους, και μάλιστα τους απευθυνόμαστε στα ‘μωρουδίστικα’, όπως ακριβώς και στα ανθρώπινα βρέφη και νήπια. Ωστόσο, από όσο μικρά και αν τα έχουμε κοντά μας (και σε προφανή αντίθεση με τα ανθρώπινα βρέφη) τα γατάκια και τα κουτάβια δε θα αναπτύξουνε ποτέ γλώσσα, όσο και να τους μιλάμε: η γλώσσα είναι ανθρώπινο προνόμιο. Παρόλα αυτά, τα ζώα βεβαίως επικοινωνούν, και με τους ανθρώπους (όταν είναι κατοικίδια) και, πρώτα και κύρια, μεταξύ τους. Μάλιστα, πολλά είδη, όπως οι μέλισσες, τα μυρμήγκια, οι φάλαινες, τα δελφίνια αλλά και τα ανώτερα πρωτεύοντα (χιμπατζήδες και γορίλλες) έχουνε τα δικά τους αρκετά σύνθετα μη-γλώσσικά συστήματα επικοινωνίας.
Η γλώσσα λοιπόν είναι ανθρώπινο προνόμιο, με τον τρόπο που η ύφανση ιστών είναι προνόμιο των αραχνών, το ραντάρ υπερήχων είναι των νυχτερίδων και η χρησιμότατη προβοσκίδα των ελεφάντων. Ταυτόχρονα η γραμματική δομή των ανθρώπινων γλωσσών είναι εξαιρετικά πολύπλοκη, όπως γνωρίζει πάρα πολύ καλά καθένας που έχει ξεκινήσει να μαθαίνει κάποια ξένη γλώσσα. Πώς προέκυψε, πώς εξελίχθηκε ένα τόσο πολύπλοκο εργαλείο, ένα τόσο σύνθετα οργανωμένο υποσύστημα όπως η γλώσσα, μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο;
Τις τελευταίες δεκαετίες, χάρη στα εντυπωσιακά άλματα της γλωσσολογίας, της ψυχογλωσσολογίας, της γνωστικής ψυχολογίας και της νευρογλωσσολογίας από τη μια πλευρά καθώς και χάρη στην ανάπτυξη των κλάδων που μελετούν τα πολύπλοκα συστήματα εν γένει, έχουμε προοδεύσει θεαματικά στην κατανόηση των απαρχών της γλώσσας. Υπάρχει πλέον ένας ικανός αριθμός σοβαρών επιστημονικών υποθέσεων σχετικά με την προέλευση του γλωσσικού οργάνου. Όσο μάλιστα περνάει ο καιρός και γίνεται πιο σύνθετη η συζήτηση για το θέμα «πώς προέκυψε η ανθρώπινη γλώσσα», με όλη την πολυπλοκότητα και με όλη τη μοναδικότητά της ανάμεσα στους ανώτερους οργανισμούς, τόσο πιο σαφές γίνεται ότι το κλειδί για να απαντηθεί η ερώτηση βρίσκεται εν πολλοίς στην κατανόηση της οργάνωσης και του σχεδιασμού της ανθρώπινης γλώσσας.
Με άλλα λόγια, για να καταλάβουμε πώς ο ανατομικά σύγχρονος άνθρωπος βρέθηκε προικισμένος με τη γλώσσα, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε συστηματικά και σε βάθος πώς είναι οργανωμένη η ίδια η γλώσσα, και μάλιστα το γραμματικό της σύστημα. Επομένως, για να απαντήσουμε στο ερώτημα από πού προέρχεται η γλώσσα δεν αρκούν επιφανειακές περιγραφές των επιμέρους εκφάνσεων του γλωσσικού οργάνου, των επιμέρους «γλωσσών» δηλαδή. Θα φέρω ένα πολύ απλό παράδειγμα: ας υποθέσουμε ότι σας λένε: «Νομίζω ότι είδα κάποιον». Για διευκρίνιση, μπορείτε να ρωτήσετε «Ποιον νομίζεις ότι είδες;», με την ερωτηματική λέξη ‘ποιον’ να εμφανίζεται στην αρχή της πρότασης. Εδώ σταματάει η επιφανειακή περιγραφή, που λέγαμε. Εάν τώρα αυτός ο διάλογος γινόταν στα κινέζικα, για διευκρίνιση θα ρωτούσατε κάτι πάνω-κάτω σαν κι αυτό: «Νομίζεις ότι είδες ποιον;» (με κινέζικες λέξεις, βεβαίως). Εδώ θα σταματούσε η επιφανειακή περιγραφή για τα κινέζικα: η ερωτηματική λέξη εμφανίζεται ακριβώς εκεί όπου βρίσκουμε και τα υπόλοιπα αντικείμενα, μετά το ρήμα.
Τα φαινόμενα όμως και πάλι απατούν. Εκτενής έρευνα στη Γενετική Σύνταξη τις δεκαετίες του ’80 και του ’90 βασισμένη σε λεπτοφυείς αλλά εντελεχείς αναλύσεις κατέδειξε πως γλώσσες όπως τα ελληνικά και τα κινέζικα, παρά τις επιφανειακές μεταξύ τους διαφορές, έχουν την ίδια δομή ερωτήσεων ‘μερικής αγνοίας’ (όπως λέγονται οι παραπάνω ερωτήσεις). Συγκεκριμένα: στα μεν ελληνικά η ερωτηματική λέξη «ποιον» συμπεριφέρεται σαν να βρίσκεται και στην αρχή της πρότασης (όπου και την προφέρουμε) αλλά και αμέσως μετά το ρήμα! Θα μπορούσαμε δηλαδή, υπεραπλουστεύοντας, να πούμε πως η δομή της ερώτησής μας στα ελληνικά είναι κάπως έτσι: «Ποιον νομίζεις ότι είδες <ποιον>;» Στα δε κινέζικα, η ερωτηματική λέξη «ποιον» συμπεριφέρεται σαν να βρίσκεται και αμέσως μετά το ρήμα (όπου και την προφέρουμε) αλλά και στην αρχή της πρότασης! Θα μπορούσαμε αντίστοιχα να πούμε πως η δομή της ερώτησής μας στα κινέζικα είναι κάπως έτσι: «<Ποιον> νομίζεις ότι είδες ποιον;»
Αυτές και πάμπολλες παρόμοιες ανακαλύψεις, κάνουν τους γλωσσολόγους να κινούνται προς την κατεύθυνση αναζήτησης των γενικών αρχών σχεδιασμού της ανθρώπινης γλώσσας. Μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα αυτών των αρχών θα μας βοηθήσει τελικά να ανιχνεύσουμε τη φυλογένεση της ανθρώπινης γλώσσας, την εξελικτική της πορεία. Είναι λοιπόν ευτύχημα που ένας από τους πιο διακεκριμένους μελετητές των γενικών αρχών με βάση τις οποίες είναι σχεδιασμένη η ανθρώπινη γλώσσα, ο Henk van Riemsdijk, θα βρίσκεται στην Κύπρο στα μέσα Οκτωβρίου για να μας μιλήσει για αυτά ακριβώς τα θέματα – και μάλιστα λίγους μόλις μήνες μετά την επίσκεψη του Noam Chomsky και τα δύο σημαντικά συνέδρια που την πλαισίωσαν. Ο καθηγητής van Riemsdijk, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί και ως «o ευρωπαίος Τσόμσκυ», αποτελεί μία από τις δεσπόζουσες φυσιογνωμίες της σύγχρονης Γλωσσολογίας παγκοσμίως: θεωρείται ο εισηγητής της Γενετικής Γλωσσολογίας στην Ευρώπη τη δεκαετία του ’70, έχει υπάρξει ακούραστος δάσκαλος, μέντορας και εκλαϊκευτής, ενώ επί 35 χρόνια έχει επιτελέσει κεφαλαιώδες ερευνητικό έργο σημαίνουσας επιρροής στους τομείς της ανάλυσης της γραμματικής δομής των ανθρώπινων γλωσσών και της σχέσης γλώσσας, σημασίας και σκέψης.
O Henk van Riemsdijk θα δώσει μία ομιλία ανοιχτή για το κοινό (στα αγγλικά – είσοδος ελεύθερη) με θέμα «Η οργάνωση της γραμματικής» ("Organizing Grammar") στο Cyprus College την Τετάρτη 11 Οκτωβρίου 2006 στις 8 μμ. Για περισσότερες πληροφορίες μπορούν οι ενδιαφερόμενοι να αποταθούν στο 22 713258.
[Δημοσιεύτηκε στον κυριακάτικο Πολίτη της 1ης Οκτωβρίου 2006]
