Μιλούσα πρόσφατα με τους φοιτητές μου γύρω από τη διαδικασία που πρέπει να ακολουθούμε όταν μελετάμε τη δομή της γλώσσας, όταν κάνουμε έρευνα στη γλωσσολογία. Βεβαίως, εν πολλοίς προχωρούμε με βάση αρχές, μεθόδους και διαδικασίες κοινές στις περισσότερες επιστήμες. Είναι όμως χαρακτηριστικό πόσο προσεκτικός – και κάπως επιφυλακτικός – πρέπει να είναι πάντα κανείς όταν προσεγγίζει τα γλωσσικά φαινόμενα. Στην περίπτωση της γλώσσας μάλιστα, η προσοχή μας πρέπει να είναι αυξημένη και για τον εξής λόγο: ενώ πολλές φορές τα γλωσσικά φαινόμενα δημιουργούν μια πρώτη εντύπωση ότι μπορούν να αναλυθούν και να ερμηνευτούν με ευκολία, αυτή η εντύπωση είναι συχνά απατηλή και η πολυπλοκότητα της γλωσσικής δομής και οργάνωσης αποκαλύπτεται έστω και αν απλώς ξύσουμε απαλά την επιφάνειά της (όπως είδαμε και στο σχετικό άρθρο της 20ης Μαΐου 2007 αλλά και παλιότερα, σε αυτό της 26ης Νοεμβρίου του 2006). Σήμερα, χρησιμοποιώντας ένα σχετικά απλό παράδειγμα, θα προσπαθήσω να μυήσω κι εσάς στο πώς αναλύουμε τη γλώσσα.
Το παράδειγμα
Ας εξετάσουμε λοιπόν την παρακάτω πρόταση: «Αγόρασε ακριβά ρούχα και παπούτσια» και, πιο συγκεκριμένα, το αντικείμενο του ρήματος αυτής της πρότασης: τη φράση «ακριβά ρούχα και παπούτσια». Αν σας ρωτούσε κάποιος «σύμφωνα με τη φράση αυτή, τα ρούχα είναι ακριβά;», θα απαντούσατε θετικά. Εάν όμως σας ρωτούσε «σύμφωνα με τη φράση αυτή, τα παπούτσια είναι ακριβά;», οι περισσότεροι αναγνώστες, αν όχι όλοι, θα συμφωνούσατε ότι «εξαρτάται». Αυτό το «εξαρτάται» είναι σημάδι ότι η φράση που εξετάζουμε είναι αμφίσημη, δηλαδή ότι επιδέχεται δύο διαφορετικές ερμηνείες. Μπορεί δηλαδή να σημαίνει είτε «ακριβά ρούχα και ακριβά παπούτσια» είτε «ακριβά ρούχα και παπούτσια» (για των οποίων την τιμή δεν έχουμε πληροφορίες).
Πώς όμως αναλύουμε κι εξηγούμε τη αμφισημία της φράσης «ακριβά ρούχα και παπούτσια»; Το παράδειγμα φαίνεται σχετικά εύκολο, πρέπει όμως να είμαστε προσεκτικοί: στη γλώσσα η αμφισημία μπορεί να προέρχεται από πολλές πηγές, και πρέπει να αποκλείσει κανείς με προσοχή τις εναλλακτικές λύσεις προτού προχωρήσει σε περιγραφές και αναλύσεις.
Αποκλείοντας εναλλακτικές λύσεις
Ας ξεκινήσουμε από τις λέξεις πρώτα. Φρασεις όπως «ωραίες πίτες», «καινούργια κόλλα», «μεγάλο γραφείο» είναι αμφίσημες γιατί περιέχουν συνώνυμες λέξεις. Έτσι, όταν λέμε «πίτες», εννοούμε για σουβλάκια ή του ταψιού; κόλλα χαρτί ή κόλλα που κολλάμε; γραφείο ο χώρος ή γραφείο το έπιπλο; Στο παράδειγμά μας όμως δεν υπάρχουν τέτοιες λέξεις. Άρα δεν μπορεί η αμφισημία του «ακριβά ρούχα και παπούτσια» να οφείλεται σε μεμονωμένες λέξεις.
Μήπως λοιπόν πρόκειται για ιδιωτισμό; Ιδιωτισμός, σύμφωνα με το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, είναι μια «έκφραση με ιδιαίτερη σημασία ή σύνταξη». Έτσι, για παράδειγμα, μια πρόταση όπως «θα φάει ξύλο» είναι ιδιωτισμός γιατί πέρα από την κυριολεκτική σημασία της (η οποία μπορεί να περιγράφει τι θα κάνει ένας τερμίτης ή κάποιος πλανόδιος παλαιστής από αυτούς που έσερναν φορτηγά με τα δόντια τους και σπάζαν μαλτεζόπλακες με κουτουλιές) έχει και τη σημασία «θα την / τον δείρουν». Παρότι λοιπόν και οι (περισσότεροι) ιδιωτισμοί είναι αμφίσημοι, έχουνε μια σημαντική διαφορά από το παράδειγμά μας, δηλαδή τη φράση «ακριβά ρούχα και παπούτσια»: αν αλλάξουμε μια λέξη στον ιδιωτισμό, η ιδιαίτερη σημασία χάνεται και συνήθως προκύπτει μια απλή μονοσήμαντη πρόταση. Έτσι, αν αλλάξω τη λέξη «τρώω» ή τη λέξη «ξύλο» στο «θα φάει ξύλο», προκύπτουν προτάσεις όπως «θα πιει ξύλο» ή «θα φάει γυαλί», οι οποίες ούτε ιδιωτισμοί ούτε μονοσήμαντες είναι. Απεναντίας, στο «ακριβά ρούχα και παπούτσια» αν αλλάξω τη λέξη «ακριβά», τη λέξη «ρούχα» ή τη λέξη «παπούτσια», η αμφισημία παραμένει: «κακόγουστα ρούχα και παπούτσια», «ακριβά ρολόγια και παπούτσια», «ακριβά ρούχα και καπέλα» – και ούτω καθεξής.
Μια ανάλυση
Βλέπουμε λοιπόν πόσο επιφυλακτικά πρέπει να κινούμαστε όταν προσπαθούμε να αναλύσουμε κάτι στη δομή της γλώσσας, έστω κι αν πρόκειται για κάτι τόσο απλό όσο η αμφισημία μιας ονοματικής φράσης που περιέχει «και». Ας συνεχίσουμε όμως. Αν η αμφισημία δεν είναι προϊόν συνωνύμων ή ιδιωτισμού, τότε πρέπει να εξετάσουμε κατά πόσον είναι συντακτικής φύσεως, εάν δηλαδή οφείλεται στο ότι το παράδειγμά μας μπορεί να αντιστοιχεί σε δύο διαφορετικές συντακτικές δομές. Γιατί όμως διαφορετικές δομές να οδηγούν σε διαφορετικές ερμηνείες; Για να το θέσουμε απλά, επειδή αποτελεί θεμελιώδες θεωρητικό ζητούμενο, εάν δε θέλουμε να εικάσουμε ότι τυχαία προτάσεις με παρόμοιες δομές σημαίνουν παρόμοια πράγματα αλλά κι ότι διαφορετικές δομές συνεπάγονται διαφορετικές σημασίες: έτσι, «Ο Χάρης μίλησε στον Πάνο» σημαίνει κάτι παρόμοιο με την πρόταση «Ο Πάνος μίλησε στο Χάρη» – αλλά και κάτι διακριτά διαφορετικό ταυτόχρονα.
Ας έρθουμε τώρα στη φράση μας «ακριβά ρούχα και παπούτσια». Στην πρώτη ερμηνεία της, η φράση μπορεί να αναλυθεί ως εξής: «[ακριβά ρούχα] και [παπούτσια]». Το συμπλεκτικό «και» συνδέει δύο ονοματικά σύνολα: ένα που περιέχει το επίθετο «ακριβά» και ένα άλλο, το οποίο δεν περιέχει επίθετο. Έτσι, τα ρούχα είναι ακριβά αλλά όχι και τα παπούτσια.
Η δεύτερη ερμηνεία του παραδείγματός μας προκύπτει όταν η φράση αναλυθεί με έναν διαφορετικό τρόπο: «ακριβά [ρούχα και παπούτσια]». Απλουστεύοντας κάπως, σε αυτή την περίπτωση, το «και» συνδέει δύο σκέτα ουσιαστικά και το ονοματικό σύνολο που προκύπτει περιγράφεται ολόκληρο από το επίθετο «ακριβά». Έτσι, και τα ρούχα και τα παπούτσια είναι ακριβά.
Όπως είδαμε στη συζήτηση γύρω από τους ιδιωτισμούς, η συντακτική ερμηνεία της αμφισημίας που μας επιτρέπει να αποδώσουμε δύο εναλλακτικές δομές στο παράδειγμά μας, γενικεύεται άμεσα. Έτσι, η αμφισημία (και η ανάλυσή της) ισχύει για άπειρους συνδυασμούς επίθετο+ουσιαστικό+ΚΑΙ+ουσιαστικό, όπως «μεγάλες κολοκυθες και μελιτζάνες», «απίστευτοι ισχυρισμοί και κομπασμοί», «μικρά ζώα και φυτά» – και ούτω καθεξής.
Πόσο γενική είναι η ανάλυσή μας;
Ομολογουμένως το παράδειγμα που διάλεξα είναι σχετικά απλό, τουλάχιστον με τον τρόπο που επέλεξα να το παρουσιάσω. Ωστόσο δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δε χρειαζόταν να είμαστε τόσο σχολαστικοί στην προσέγγισή του. Για παράδειγμα, αν στον συνδυασμό επίθετο+ουσιαστικό+ΚΑΙ+ουσιαστικό τα δύο ουσιαστικά διαφέρουν στο γένος, τότε για πολλούς ομιλητές χάνεται η αμφισημία. Ας το δούμε αυτό το στοιχείο από κοντά, χρησιμοποιώντας το παράδειγμα «ακριβά ρούχα και κάλτσες», το οποίο συνήθως σημαίνει ότι μόνο τα ρούχα είναι ακριβά. Γιατί όμως;
Όπως και το προηγούμενο παράδειγμα, το «ακριβά ρούχα και κάλτσες» μπορεί να αναλυθεί με το «και» να συνδέει δύο ονοματικές φράσεις: «[ακριβά ρούχα] και [κάλτσες]». Εάν όμως τώρα προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε την ανάλυση των δύο σκέτων ουσιαστικών, δηλαδή «*ακριβά [ρούχα και κάλτσες]» – ώστε να πάρουμε μια ερμηνεία κατά την οποία και οι κάλτσες είναι ακριβές, προκύπτει πρόβλημα. Το πρόβλημα έχει ως εξής: αφού θέλουμε το επίθετο «ακριβά» να περιγράφει και τα ρούχα και τις κάλτσες, πρέπει να συμφωνεί μαζί τους σε γένος και αριθμό, όπως όλα τα επίθετα στα ελληνικά. Αυτό όμως δε γίνεται, αφού προσκρούουμε στην ασυμφωνία στο γένος μεταξύ επιθέτου «ακριβά» (ουδέτερο) και ουσιαστικού «κάλτσες» (θηλυκό).
Με τα παραπάνω μόλις που ξύσαμε την επιφάνεια ενός πολύ μικρού μέρους ενός γλωσσικού φαινομένου. Ωστόσο αποκαλύψαμε όχι μόνο λίγη από την πολυπλοκότητα της γλώσσας αλλά και τη συνέπεια και την προσοχή που χρειάζονται όταν τη μελετάμε.
Το παραπάνω άρθρο αφορμήθηκε από συζητήσεις με τους πρωτοετείς φοιτητές μου, στους οποίους αφιερώνεται και τους οποίους ευχαριστώ θερμά.
[Δημοσιεύτηκε στον κυριακάτικο Πολίτη της 27ης Ιανουαρίου 2008]
