Πάμε (στην) πλατεία
Στα σύγχρονα ελληνικά μπορούμε να μιλήσουμε για κίνηση σε τόπο χωρίς να χρησιμοποιήσουμε την τοπική πρόθεση ‘σε’. Έτσι, πάμε πλατεία, Ιταλία ή γήπεδο, ερχόμαστε κολυμβητήριο, Λεμεσό ή σπίτι. Αυτοί οι τύποι, όπου ένα ‘γυμνό’ ουσιαστικό φαίνεται να δηλώνει την κίνηση σε τόπο, συνυπάρχουν φυσικά με τους αντίστοιχους εμπρόθετους: έτσι, επίσης, πάμε στην πλατεία, στην Ιταλία ή στο γήπεδο, ερχόμαστε στο κολυμβητήριο, στη Λεμεσό ή στο σπίτι. Σήμερα θα δούμε πώς λειτουργεί αυτή η προαιρετική απαλοιφή του ‘στο’, του ‘στη’ κτλ.
Η δομή της σιωπής
Στη γλωσσολογία γνωρίζουμε καλά πως στη γλώσσα ακόμα και ό,τι παραλείπεται ανήκει σε γραμματική δομή και διαθέτει γραμματική δομή. Ειδικά για τα ελληνικά, και όπως αναλύει και εξηγεί ο Jason Merchant σε πρόσφατη μονογραφία του, δεν μπορούμε να απαλείψουμε οτιδήποτε ή οπουδήποτε. Έτσι, όντως «τα ευκόλως εννοούμενα παραλείπονται», αλλά πρέπει να έχουν το μέγεθος και τη δομική θέση μιας κανονικής φράσης. Αυτό είναι το φαινόμενο της έλλειψης και ένα πολύ απλό παράδειγμα που το σκιαγραφεί είναι το εξής:
Αν πάτε για ψώνια και γυρίσετε (στο) σπίτι, ίσως σας ρωτήσει κάποιος από την οικογένεια «Αγόρασες μήλα τελικά;». Μπορείτε να απαντήσετε με μια ολόκληρη πρόταση, λ.χ. «αγόρασα δύο κιλά πράσινα μήλα», αλλά μάλλον όλο και κάτι θα αφήσετε απ’ έξω. Έτσι, μπορείτε να παραλείψετε το ουσιαστικό ‘μήλα’ και να πείτε «αγόρασα δύο κιλά πράσινα» (κι όχι, λ.χ., κόκκινα). Μπορείτε επίσης να παραλείψετε τον ‘πυρήνα’ της ονοματικής φράσης «πράσινα μήλα» και να πείτε «αγόρασα δύο κιλά». Μπορείτε πάλι να παραλείψετε ολόκληρη την ονοματική φράση «δύο κιλά πράσινα μήλα» και να πείτε «αγόρασα». Μπορείτε επίσης να παραλείψετε το ρήμα «αγόρασα» και να πείτε «δύο κιλά πράσινα μήλα». Άκόμα, μπορείτε να παραλείψετε το ρήμα «αγόρασα» και τον ‘πυρήνα’ της ονοματικής φράσης, λέγοντας «δύο κιλά». Ωστόσο, δεν μπορείτε να πείτε, π.χ., «αγόρασα δύο» (εννοώντας ‘δύο κιλά’) ή «κιλά πράσινα μήλα» – αφού και στις δύο περιπτώσεις το κομμάτι που προσπαθείτε να απαλείψετε δεν είναι φράση. Όπως λέει κι ο Merchant, που συνοψίζει έρευνα τεσσάρων δεκαετιών, «ακόμα και η σιωπή έχει δομή».
Άλλης μορφής σιωπή
Η επόμενη ερώτηση λοιπόν είναι εάν τα γυμνά ουσιαστικά αποτελούνε μια περίπτωση ελλείψεως. Ας επικεντρωθούμε σε ένα παράδειγμα όπως ‘πήγε νοσοκομείο’, που μπορεί προαιρετικά να ειπωθεί αντί για το ‘πήγε στο νοσοκομείο’. Το ‘στο’ δεν αποτελεί συντακτική φράση ή συντακτική μονάδα, πρόκειται για ένα μορφολογικό αμάλγαμα που συγκεράζει την πρόθεση ‘σε’ και το άρθρο ‘το’ – το οποίο όμως ανήκει στην ονοματική φράση. Το ‘στο’ δηλαδή είναι συντακτικά αντίστοιχο του ‘από το’ ή του ‘προς το’ ή του ‘με το’: δύο λέξεων, μιας πρόθεσης και ενός άρθρου, που ανήκουνε σε διαφορετικές φράσεις. Άρα δεν μπορεί να πρόκειται για έλλειψη: η έλλειψη ‘εξαφανίζει’ μόνον φράσεις, όχι λίγη φράση από ’δω και λίγη φράση από ’κει.
Δείτε και το εξής: ‘πήγε νοσοκομείο’ δεν μπορεί να σημαίνει ‘πήγε σε νοσοκομείο’. Αν κάποιος σας πει «μετά το ατύχημα πήγε νοσοκομείο να του βάλουν ράμματα», θα καταλάβετε ότι πήγε στο νοσοκομείο, σε συγκεκριμένο νοσοκομείο, όχι σε ένα κάποιο νοσοκομείο. Στο τραγούδι «πήγα σε μάγισσες, σε χαρτορίχτρες», ο στίχος δε θα μπορούσε να είναι «πήγα μάγισσες, χαρτορίχτρες» – και για μετρικούς αλλά και για γραμματικούς λόγους. Επιπλέον, συνήθως δεν μπορούμε να παραλείψουμε το «στο», «στα» κτλ. άμα η ονοματική φράση είναι πιο σύνθετη. Έτσι, λέμε «πήγα φούρνο και καθαριστήριο» αλλά όχι *«πήγα μεγάλο φούρνο και καθαριστήριο απέναντι». Θα πούμε «πήγα στον μεγάλο φούρνο και στο καθαριστήριο απέναντι».
Συνεπώς αυτά τα «γυμνά» ουσιαστικά που δηλώνουν κίνηση σε τόπο δεν αποτελούν περιπτώσεις ελλείψεως. Φαίνεται ότι το φαινόμενο είναι μορφολογικό. Αυτό δε σημαίνει ότι δε διέπεται από αδίδακτους αλλά λεπτοφυείς περιορισμούς, μάλιστα είδαμε μερικούς στην προηγούμενη παράγραφο. Σημαίνει ωστόσο ότι, αν και επιφανειακά μοιάζει με έλλειψη, ένα συντακτικό φαινόμενο, στην πραγματικότητα διαφέρει και στη δομή του και στο πώς δουλεύει.
[Δημοσιεύτηκε στον κυριακάτικο Πολίτη της 25ης Ιανουαρίου 2009]
