Εκ των υστέρων
Εκ των υστέρων, τα πάντα φαίνονται ξεκάθαρα. Εκ των υστέρων, το παρελθόν φαίνεται σαν να έχει νόημα, μας μοιάζει σαν μια αλυσίδα που αναπόφευκτα οδηγεί στο εδώ και στο τώρα. Έτσι, όταν κοιτάει κανείς το παρελθόν της γλώσσας πολλές φορές νομίζει ότι βλέπει μια αλληλουχία εξελικτικών σταδίων που σχεδόν αναπόφευκτα οδηγεί στη συγχρονία του σήμερα. Κοιτώντας προς τα πίσω, ξεγελιόμαστε και φτάνουμε να πιστέψουμε ότι η τάδε ή η δείνα γλωσσική μεταβολή ήταν αναπόφευκτη ή ότι ξετυλίχτηκε λίγο-λίγο και σιγά-σιγά με σκοπό να μας φέρει εδώ όπου είμαστε τώρα. Η αντίληψη ότι η γλωσσική αλλαγή έχει σκοπό, ότι οδηγεί προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, έστω και αν χρειαστούν αιώνες να φτάσει μέχρι εκεί, είναι πολύ διαδεδομένη.
Πτώση στα λατινικά, άρθρα στις ρωμανικές
Ένα γνωστό παράδειγμα είναι και το εξής, από την ιστορία των λατινικών. Όπως είναι γνωστό, ιδίως σε όσους τα έχουν υποστεί στο σχολείο, τα λατινικά ουσιαστικά κλίνονται για πτώση: lux, lucis, luci, lucem… (‘φως’ σε ονομαστική, γενική, δοτική, αιτιατική – όπως αντίστοιχα κλίνουμε στην αρχαία το νόμος, νόμου, νόμω, νόμον…). Τα λατινικά επίσης δεν είχαν καθόλου άρθρα: ‘lucem vidi’ σημαίνει είτε ‘είδα το φως’ είτε ‘είδα φως’.
Αντίθετα, οι ρωμανικές ή νεολατινικές γλώσσες, που ιστορικά προέκυψαν από τα λατινικά (ιταλικά, ισπανικά, γαλλικά, ρουμάνικα κτλ.), έχουν όλες άρθρα αλλά τα ουσιαστικά τους δεν κλίνονται για πτώση. Μάλιστα υπάρχουν στοιχεία ότι κάθε μία από αυτές τις γλώσσες ανέπτυξε άρθρα ανεξάρτητα από τις υπόλοιπες. Με βάση αυτή την εικόνα πολλοί μελετητές και γλωσσολόγοι οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι η απώλεια της πτώσης πάνω στα ουσιαστικά σχετίζεται με την εμφάνιση των άρθρων: μια γλώσσα χάνει την πτώση στα ουσιαστικά και εμφανίζει άρθρα. Αυτός ο συσχετισμός δεν είναι ανυπόστατος, τουλάχιστον με τα δεδομένα που έχουμε. Πολλοί ωστόσο προχώρησαν πιο πέρα και μίλησαν για μια αναπόδραστη, ντετερμινιστική όπως λέμε, διαδικασία η οποία με το πέρασμα των γενεών δημιουργεί άρθρα ενώ εκλείπει η πτώση. Με άλλα λόγια, θεώρησαν ότι η εξαφάνιση της πτώσης είναι η αιτία της εμφάνισης άρθρων. Εκ των υστέρων, μπορεί κανείς να δει μια αναπόφευκτη διαδικασία, μια σχέση αιτίου-αιτιατού.
Κακώς, όμως. Γλώσσες όπως τα ελληνικά έχουν και άρθρα και πτώση πάνω στα ουσιαστικά τουλάχιστον από τον 6ο π.Χ. αιώνα, ενώ άρθρα και πτώση συνυπάρχουν και σε πολλές γλώσσες. Παρότι η εμφάνιση των άρθρων σχετίζεται με την εξαφάνιση της πτώσης στις ρωμανικές γλώσσες, είναι σχεδόν αδύνατο να μιλήσει κανείς για μια στιβαρή σχέση αιτίου-αποτελέσματος, για μια προδιαγεγραμμένη ιστορική διαδικασία η οποία ξετυλίγεται με το πέρασμα του χρόνου.
Γλωσσική κατάκτηση και γλωσσική επαφή
Γνωρίζουμε σήμερα ότι η γλωσσική μεταβολή ξεκινάει με τη γλωσσική κατάκτηση εκ μέρους των παιδιών: κάποτε τα παιδιά επανερμηνεύουν τα γλωσσικά δεδομένα που ακούνε με βάση γραμματικούς κανόνες διαφορετικούς από των γονέων τους. Όχι πάντοτε όμως. Έτσι, η γλώσσα δεν αλλάζει ούτε πάντα ούτε συνεχώς: στις ιστορίες των γλωσσών βρίσκουμε και περιόδους γλωσσικής σταθερότητας. Επίσης, όταν αλλάζει η γλώσσα, δεν αλλάζει πάντα με την ίδια ταχύτητα: κάποιες μεταβολές χρειάζονται αιώνες για να συντελεστούν, άλλες δύο ή τρεις γενιές. Τέλος, και το πιο συναρπαστικό από όλα, κάποιες γλωσσικές δομές είναι πιο ευάλωτες στη γλωσσική μεταβολή από άλλες: π.χ. η έκφραση του ποιού ενεργείας στα ελληνικά (η διαφορά μεταξύ ‘έτρεχα’ κι ‘έτρεξα’) παραμένει σχεδόν αναλλοίωτη για παραπάνω από 25 αιώνες.
Επιπλέον, αυτό που εκ των υστέρων μας φαίνεται ‘φυσική εξέλιξη’ είναι πολλές φορές προϊόν ιστορικών ατυχημάτων. Η αναλυτική δομή της αγγλικής, που τόσο θαυμάζεται από αγγλόφωνους λογίους (καμμία έκπληξη εδώ: οι κατά τόπους λόγιοι θεωρούν τη γλώσσα τους υπέρτερη όλων των άλλων), είναι προϊόν της μοιραίας συνάντησης, μετά τη νορμανδική κατάκτηση το 1066, της αγγλοσαξονικής γλώσσας με τη μεσαιωνική γαλλική. Το «ισορροπημένο» σύστημα των πέντε φωνηέντων της νέας ελληνικής (α, ε, ι, ο, ου), η απώλεια της διάκρισης σε μακρά και βραχέα αλλά και απώλεια του μουσικού τόνου της αρχαίας χρονολογούνται στην ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Πιθανολογείται μάλιστα πως τα παραπάνω φαινόμενα οφείλονται στην επίδραση σημιτικών γλωσσών όπως η κοπτική, αφού τότε μια μεγάλη και όλο επιρροή πλειοψηφία ελληνόφωνων ομιλητών ζούσε στην Αίγυπτο και μιλούσε και κοπτικά.
Από τα λίγα που είδαμε πιο πάνω φαίνεται ότι η γλωσσική αλλαγή είναι μια υπόθεση σύνθετη και δεν ακολουθεί προδιαγεγραμμένες τροχιές ούτε υπακούει σε απλοϊκούς συσχετισμούς αιτίου και αποτελέσματος.
[Δημοσιεύτηκε στον κυριακάτικο Πολίτη της 25ης Οκτωβρίου 2009]
